Vergi toplayan görünmez el ve ek bütçe

Abdulkadir Kahraman

2024 – 2026 dönemi Orta Vadeli Program (OVP) hazırlıkları devam ederken 2023 yıl Ek Bütçe Kanunu (7457 sayılı Kanun) 15 Temmuz 2023 itibariyle TBMM tarafından onaylandı. 6 Şubat 2023’de oluşan Kahramanmaraş ili Pazarcık ve Elbistan ilçeleri merkezli depremlere bağlı harcamalar başta olmak üzere kamu idarelerinin ödenek ihtiyaçlarının karşılanması gerekçesiyle hazırlanan 1.119.514.513.000 TL’lik ek bütçe kanun teklifi yasalaştı. Ek bütçenin finansmanının aşağıdaki gelir artışlarıyla karşılanması öngörülmektedir.

Gelir Türü

(Milyon TL)

Vergi gelirleri

1.150.496

Teşebbüs ve mülkiyet gelirleri

31.504

Diğer Gelirler

12.288

Sermaye gelirleri

2.840

Alacak Tahsilatı

1.868

Brüt Gelir

1.198.996

Red ve İadeler (-)

(79.481)

Net bütçe geliri

1.119.515


Görüldüğü üzere ek bütçenin %96’sı vergi gelirlerinden ibaret.

Hangi vergi ne kadar artacak?

2023 ek bütçesindeki vergi gelirleri, 2022 bütçe gerçekleşmeleri ve 2023 bütçe vergi gelirleriyle kıyaslandığında ortaya çıkan artışlar aşağıdaki gibidir:

 

2023 Bütçe

(Mil. TL)

2023 Ek Bütçe

(Mil. TL)

2023

Toplam Bütçe

(Mil. TL)

Ek Artış (%)

2022'ye Göre Artış

(%)

  Vergi Gelirleri

3.199.534

1.150.496

4.350.031

36,0

84,8

    1. Dolaysız Vergiler

1.114.132

369.530

1.483.662

33,2

71,7

    a) Gelir Vergisi

495.040

203.186

698.226

41,0

95,9

        Beyana Dayanan Gelir Vergisi

34.329

9.578

43.906

27,9

132,7

        Gelir Vergisi Tevkifatı

453.268

189.131

642.398

41,7

95,2

    b) Kurumlar Vergisi

619.092

166.344

785.436

26,9

54,8

        Beyana Dayanan Kurumlar Vergisi

170.412

10.760

181.171

6,3

1873,7

        Kurumlar Geçici Vergisi

447.944

80.508

528.452

18,0

6,2

        Ek Vergi (7440 Sayılı Kanun)

35.901

74.000

109.901

0,0

-

    2. Mülkiyet Üzerinden Alınan Vergiler

42.734

33.366

76.099

78,1

186,6

    b) Motorlu Taşıtlar Vergisi

38.726

32.663

71.389

84,3

202,2

    3. Dolaylı Vergiler

824.090

673.721

1.497.812

81,8

120,7

    a) Dahilde Alınan KDV

203.560

309.991

513.551

152,3

193,2

        Beyana Dayanan KDV

184.870

282.391

467.261

152,8

198,3

    b) ÖTV

510.615

307.566

818.181

60,2

94,9

        Petrol ve Doğalgaz Ürünleri (I)

85.012

112.511

197.523

132,3

157,3

        Motorlu Taşıtlar (II)

203.556

142.865

346.421

70,2

107,3

        Alkollü İçkiler (III-a)

55.315

7.666

62.981

13,9

44,1

        Tütün Mamülleri (III-b)

126.005

20.277

146.282

16,1

44,4

        Dayanıklı Tüketim ve Diğer Mallar (IV)

35.824

21.963

57.787

61,3

116,1

    c) BSMV

75.076

33.187

108.263

44,2

84,6

    d) Şans Oyunları Vergisi

13.101

13.178

26.279

100,6

155,1

    e) Özel İletişim Vergisi

12.265

2.117

14.382

17,3

54,7

    f) Dijital Hizmet Vergisi

7.173

1.982

9.155

27,6

67,2

    g) Konaklama Vergisi

2.300

5.700

8.000

247,8

-

    4. Dış Ticaretten Alınan Vergiler

1.056.842

41

1.056.883

0,0

60,6

    a) Gümrük Vergileri

121.791

0

121.791

0,0

59,2

    b) İthalde Alınan KDV

931.406

0

931.406

0,0

60,9

    c) Diğer Dış Ticaret Gelirleri

3.645

41

3.686

1,1

44,0

    5. Damga Vergisi

55.512

30.302

85.813

54,6

104,6

    6. Harçlar

105.225

28.689

133.914

27,3

74,4

    7. Sınıflandırma Dışı Diğer Vergiler

1.000

14.668

15.668

1466,8

107,3


2006 -2023 döneminde Türkiye’de yıllar itibariyle vergi dolaylı vergi dolaysız vergi oranları %30 - %70 aralığında dağılım göstermektedir (Tablo - 1).

Aynı dönemde dolaylı vergilerin toplam vergiler içindeki oranı ise aşağıdaki gibidir.

Ek bütçe dahil 2023 yılı bütçesi toplam vergi gelirlerinin dağılımı yukarıdaki tablodan farklı olmayıp şu şekildedir:

Vergi Türü

2023 Bütçe Payı (%)

Dolaysız Vergiler

34,11

Dolaylı Vergiler

64,14

Servet Vergileri

1,7


Sonuç olarak ek bütçe sonrasında ek bütçe vergi gelir hedefleri oldukça iddialıdır.

 

(Milyon TL)

2023 Bütçesine

Göre Artış Oranı (%)

Gelir Vergisi

203.186

41,0%

Kurumlar Vergisi

166.344

26,9%

Dahilde Beyana Dayanan  KDV

282.391

152,8%

Ek Vergi

74.000

Yeni

MTV

32.663

84,3%

ÖTV

307.566

60,2%

BSMV, Damga Vergisi & Harçlar

92.178

42,0%


2023 -2025 OVP’sine göre merkezi yönetim bütçesi vergi gelirlerinin GSYH’ya oranının %17,2 olması beklenmektedir. Ancak 2023 yılı büyüme oranı OVP’dekinden daha yüksek olmadığı takdirde ek bütçe ile öngörülen vergilerin GSYH’ya yükselecektir. Diğer bir deyişle özel sektör ve hanehalkı harcamaları vergi ödemelerine aktarılacağından büyüme oranının düşme olasılığı yükselmekte ve durgunluk riski gündeme gelmektedir.

Vergi toplayan görünmez el kim?

Bütçe hedeflerin gerçekleşmesi için hazineye en büyük destek nereden gelir? Kesinlikle enflasyondan. Birçok iktisatçı tarafından enflasyon gizli bir vergi olarak tanımlanır. Bu nedenle, hazinenin vergi gelir hedeflerini yakalamasında en büyük yardımcısı görünmez el enflasyon olacak. Enflasyon, tarife kaymasına (personele yapılan zamların daha yüksek dilimler ve oranlara kayması) neden olarak daha fazla dolaysız vergi geliri toplanmasına imkan verir. Ayrıca enflasyon muhasebesi olmadığı için reel olmayan fiktif kazançlar üzerinden vergi ödenmesi de vergi gelirlerini artırır. Enflasyon, gizli bir vergi olduğu için vergilemedeki kanunilik ilkesine de aykırılık oluşturur. Enflasyon reel geliri değil fiktif geliri vergilendirmektedir.

Ek bütçe ile öngörülen gelir vergisinin (gerçek kişi gelir vergisi) %93,1’i gelir vergisi tevkifatı (189.131 milyon TL) olarak toplanması beklenmektedir. Bilindiği üzere bu vergi çalışanların ücret ödemelerinden kaynakta kesilir ve hazineye ödenir. Diğer bir deyişle ek bütçenin %16,4’ü ücret gelirlerinden alınacak tevkifat olup, bunun anlamı ücret geliri elde edenlerin daha fazla vergi yüküne katlanmasıdır.

OVP ve vergileme politikalarında ne değişmeli?

Bütçenin hazırlanma sürecinde önemli bir adım olan Orta Vadeli Program (OVP), makro politikaları, ilkeleri, hedefleri ve hedeflerle ilgili gösterge niteliğindeki temel ekonomik büyüklükleri, gelecek üç yıla ait toplam gelir ve gider öngörülerini, bütçe dengesi ve borçlanma ihtiyaçları ile kamunun ödenek sınırlarının çerçevesini çizen ana politika belgesidir. OVP’de kamu maliyesinde önemli yeri olan vergi gelirlerine ilişkin politika ve önlemlerde yer alır.

Hazırlıkları süren 2024 – 2026 dönemi OVP’de küresel ve ulusal ekonomideki gelişmelerin ışığında izlenecek vergi politikalar kamuoyuyla paylaşılmalıdır. Özel sektör ve doğrudan yabancı yatırımcılar tarafından yatırım bekleniyorsa; vergide öngörülebilirlik artırılmalı, vergilemede ödeme gücü ve verginin genelliği (eşitlik) ilkeleri ışığında bir yol haritası somut bir şekilde ortaya konulmalıdır. Mevcut vergi tabanına vergi oran artışları ve ek vergi yükümlülükleri ile vergi koymak yerine, vergi tabanını genişletici adımlar atılmalıdır. Somut öneriler:

  • “Küresel asgari kurumlar vergisi” uygulaması için bir strateji belirlenmeli ve Türkiye mukimi çok uluslu şirketlerin görüşü alınarak bu konuda öngörülebilirlik sağlanmalı,
  • Safi kazancın vergilemesi esası ile reel kazanç vergilemesine yönelik mekanizmalar vergi mevzuatına dahil edilmeli:
    • Enflasyon düzeltmesi uygulamasına başlanmalı,
    • Enflasyon nedeniyle “son giren ilk çıkar” (LİFO) uygulaması geri getirilmeli,
    • Reel kazancı vergilemede kullanılan “indirim oranı” uygulamasının kapsamı genişletilmeli,
    • Gelir vergisi tarifesinin güncellenmesi için hem vergi dilimleri, hem de oranları gözden geçirilmeli (daha fazla dilim ve geniş dilim tutarları ile farklı daha fazla vergi oranları),
  • Ücret ve serbest meslek kazançlarında olduğu gibi (dördüncü gelir diliminde yer alan tutarın aşılması), belli tutarı aşan para ve sermaye piyasası gelirlerinin beyan kapsamına alınması (ancak bu kazançların enflasyondan kaynaklanan fiktif kısmı elimine edilerek reel kazanç vergilenmeli),
  • Mali disiplin kriterleri gibi vergi affı çıkarmama politikası benimsenerek kamuoyuna güvence verilmeli, afların vergi moralini (ahlakını) bozmasının önüne geçilmeli,
  • Modern vergi sistemlerinde terk edilmiş ve etkinliği tartışma konusu olan “servet vergisi” uygulamalarından kaçınılmalı, servet vergileri için adres gösterilen 1 milyon üzeri mevduat hesap sahibi sayısından hareketle suni servet vergisi iştahı kabartılmamalı; vergisi ödenmemiş gelir kaynaklarına yönelmeli (otomatik bilgi değişiminden elde edilen büyük vergi verisinin işlenmesi ve beyan dışı gelirlerin vergilenmesi gibi).

Bu yazı Ekonomist dergisinin 23 Temmuz 2023 tarihli 2023/15. sayısında yayınlanmıştır.

 

 

Bu makalede yer alan açıklamalar, yazarının konu hakkındaki kişisel görüşünü yansıtmaktadır. Makaledeki bilgi ve açıklamalardan dolayı EY ve/veya Kuzey YMM ve Bağımsız Denetim A.Ş.’ye sorumluluk iddiasında bulunulamaz. Mevzuatın sık değiştirilen ve farklı anlayışlarla yorumlanabilen yapısı nedeniyle, herhangi bir konuda uygulama yapılmadan önce konunun uzmanlarından profesyonel yardım alınmasını tavsiye ederiz.