Türkiye’de ve Avrupa Birliği’nde YYS uygulamalarının başvuru şartları ve sağlanan kolaylıklar açısından karşılaştırılması
Aret Kutlu
1. AEO uygulaması hakkında
1.1. DGÖ SAFE çerçevesi kapsamında AEO uygulaması
Geçtiğimiz son otuz yılda, bilgi ve iletişim teknolojileri önemli düzeyde gelişmiş, tedarik zincirleri küreselleşmiş ve uluslararası ticarete dahil olan paydaş sayısında ciddi bir artış müşahede edilmiştir. Aynı zamanda, bunun sonucunda ortaya çıkan yeni iş yapma modelleri, özel bir işletmenin kendi başına sahip olduğu kaynaklardan daha fazlasını gerektiren tehdit ve riskleri beraberinde getirmiştir (Morini, Leite Campos, Moraes, & Júnior, 2017). Bunun sonucunda ise eşyanın ülkeler arasındaki hareketini daha hızlı, kolay ve güvenli kılmak için gümrük idareleri; süreçlerini ve teknolojilerini geliştirme yolları aramaya başlamıştır (İSEDAK, 2018).
Küresel tedarik zincirlerinde ortaya çıkan belirsizliklerden kaynaklı bu problemlere yanıt olarak ise, “Ticaretin kolaylaştırılması” kavramı ortaya çıkmıştır. Moïsé’e göre, ticaretin kolaylaştırılması kavramı “ülkeler arasındaki eşya, hizmet ve insan akışının, bu akışın güvenliğine ve devletlerin vergi toplama kabiliyetine halel getirmeden kolaylaştırılması”nı ifade etmektedir (Moïsé, 2013). Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü (YYS) veya küresel olarak tanımlandığı üzere Authorized Economic Operator (AEO) kavramı ise ticaretin kolaylaştırılması uygulamalarından biridir. İş bu yazımızda Türkiye uygulamalarında “YYS”1 başka ülke ve topraklardaki uygulamalarda ise “AEO” ifadesi kullanılacaktır.
2005 yılının Haziran ayında, Dünya Gümrük Örgütü (DGÖ), SAFE Çerçevesini (Küresel Ticaretin Güvenliği ve Kolaylaştırılması Çerçevesi ) kabul etmiştir. Bu çerçevenin asıl maksadı ise; uluslararası terörizmin caydırılması, kamu gelirlerinin toplanmasının güvence altına alınması ve ticaretin kolaylaştırılmasının bütün dünyada teşvik edilmesidir. Söz konusu Çerçevenin merkezinde ise, AEO konsepti yer almaktadır.
AEO uygulamasında gümrük idareleri, belirli kriterleri karşılayan kişileri AEO sahibi olarak yetkilendirerek bu kişilere AEO sahibi olmayan kişilere uygulanan risk kriterlerinden farklı kriterler uygulamaktadır. Bunun sonucunda, gümrük idaresinin mezkûr kişilere güvenmesi suretiyle, AEO kapsamında ihraç/ithal edilen eşya için bu kişiler daha az oranda muayeneye tabi tutulacak veya hiçbir muayeneye tabi tutulmayacaktır. (UAE Authorized Economic Operator, 2022). Bu minvalde, meşru uluslararası ticaretin daha hızlı ve kolay bir şekilde yapılması amaçlanmaktadır.
DGÖ’nün 2020 yılı raporlarına göre dünyada:
- 97 AEO uygulaması ve geliştirilme sürecinde 20 AEO uygulaması,
- 33 gümrük uyum programı ve başlatılması beklenen 4 gümrük uyum programı,
- Müzakere sürecinde olan 87 adet ikili ve 4 adet çoklu/bölgesel AEO tanıma anlaşması,
bulunmaktadır. (World Customs Organization, 2020).
1.2. Ülkemizde YYS uygulaması ve tarihçesi
Ülkemizde YYS’nin tarihçesine bakıldığında ilk gelişme, 2009 yılında Gümrük Kanunu’nda2 (“Kanun”) yapılan değişikliklerle beraber, “YYS” kavramının tanıtılması olmuştur. Bunun akabinde 2013 yılında Gümrük İşlemlerinin Kolaylaştırılması Yönetmeliğinin (“GİKY”) yayımlanmasıyla YYS uygulamasına ilişkin usul ve esaslar belirlenmiştir.
YYS statüsü ilk defa 2014 yılında verilmiş olup, ardından Mayıs 2014’te mevzuattaki değişikliklerle “İthalatta Yerinde Gümrükleme Kavramı” hayatımıza girmiştir.
2017 yılında ise, YYS mevzuatı yapılan değişiklikler sonucu yeni bir formata bürünmüştür. Örneğin, başvurularda düzenlenen soru formu sadeleştirilmiştir. Ayrıca tüm başvuruların objektif kriterler üzerinden yapılması amacıyla söz konusu form yeknesaklaştırılarak firmanın durumuna uygun cevapları seçmesi sağlanmıştır. 2020 yılına gelindiğinde, Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü (YYS) sertifikasında ihracat ve istihdam odaklı ayrıştırma yapılmış ve YYS-I ile YYS-II statüleri getirilmiştir.
Ticaret Bakanlığı’na göre, 2022 yılı itibarıyla ülkemizde askıya alınan sertifikalar hariç olmak üzere 627 firma YYS sahibidir (T.C. Ticaret Bakanlığı, 2022).
1.3. AB’de AEO uygulaması ve tarihçesi
AB’de AEO uygulaması 2008 yılından beri yürürlükte olup, AEO statüsü tüm üye devletlerde tanınmaktadır.
Ülkemizde “AB Gümrük Kodu” olarak da bilinen “Union Customs Code – UCC”nin 38. maddesi uyarınca, AB’de yürürlükte bulunan ve yükümlülere farklı kolaylıklar sağlayan 2 adet AEO çeşidi vardır:
- Basitleştirilmiş Usule dair AEO (AEO for Customs Simplification (AEOC))
- Emniyet ve Güvenliğe dair AEO (AEO for Security and Safety (AEOS))
UCC’nin 39. maddesi çerçevesinde, AEO sahibi olmak için aşağıdaki müşterek şartların karşılanması gerekmektedir:
- Yükümlünün ekonomik faaliyetlerine ilişkin ciddi ceza gerektiren suçlar dahil gümrük ve vergi mevzuatının ihlal edilmemesi,
- Gümrük kontrollerine müsait, ticari ve nakliye kayıtlarını idare eden bir sistem vasıtasıyla, başvuru sahibinin işlemlerinde ve eşya akışında yüksek düzeyde kontrol sahibi olduğunun ispatlanması,
- Mali ödeme gücünün kanıtlanması (başvuru sahibinin iflas yoluyla takip sürecine tabi olmaması, son 3 yılda ithal veya ihraç eşyasına ilişkin gümrük yükümlülüğün yerine getirilmiş olması, faaliyet hacmi ve alanına ilişkin taahhüt ve yükümlülüklerin yerine getirilebilecek mali kayıtların mevcut olması).
İlaveten:
- AEOC için, faaliyet gösterilen alanla doğrudan ilişkili pratik yeterlilik veya mesleki vasıf standartlarını haiz olunduğunun ispatı,
- AEOS için, uygun emniyet ve güvenlik standartlarına haiz olunduğunun ispatı,
gerekmektedir.
Şunu da belirtmek gerekir ki, kişinin hem AEOC hem de AEOS statülerine sahip olması mümkündür. Bu durumda her iki statü için de kriterlere sahip olunması halinde, gümrük idaresinin kararı neticesinde her iki statünün beraberinde getirdiği avantajlardan da faydalanılabilmektedir. Her iki statüye sahip kişilerin belgelerinde bu durum AEOF ibaresiyle temsil edilmektedir.
Yukarıda açıklanan şartlar, aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
Şartlar | AEOC | AEOS |
Ekonomik işletme olma | X | X |
AB Gümrük Bölgesinde yerleşik olma | X | X |
Mevzuata uyum | X | X |
Kayıtların uygun tutulması | X | X |
Mali ödeme gücü | X | X |
Pratik yeterlilik veya mesleki vasıf standartları | X |
|
Emniyet ve güvenlik |
| X |
• Güvenilirlik koşulu: Firma sahiplerinin, yönetim kurulu üyelerinin, dış ticarette temsile yetkili kişilerin vb. Yönetmelikte belirtilen suçlardan mahkumiyetinin olmaması ve şirketin gümrük vergileri ile ilgili ceza kararlarının bazı limitlerde düzenlenmiş olması, vergi ve gümrük mevzuatınca kesinleşmiş vergi borcunun vs. bulunmaması. Başvurunun yapıldığı yıldan önceki yıl içinde veya başvurunun yapıldığı ayın ilk gününden geriye dönük bir yıl içerisinde en az 100 adet beyanname ile işlem yapılması.
• Ticari kayıtların güvenilirliği ve izlenebilir olması koşulu: Gümrük ve uluslararası ticaret ile ilgili muhasebe kayıtlarının izlenebilir, eşyanın kayıt üzerinde takip edilebilir olması; bilgisayar sisteminin yetkisiz kişilerden korunmaya ve verilerin güvenceye almaya yönelik uygun bir bilişim teknolojisi güvenlik önlemlerine sahip olunması.
• Mali yeterlilik koşulu: YMM tarafından şirketin başvuru yılından önce üç yıl geriye gidilerek mali yapısının yeterli olduğu yönünde, başka bir deyişle ifade etmek gerekirse başvuru sahibinin taahhütlerini karşılamaya yeterli bir mali durumda bulunmasını ve hakkında iflas veya konkordato işlemleri başlatılmamış olmasını ifade eden, bir rapor yazılması.
• Emniyet ve güvenlik koşulu: YYS kapsamında kullanılacak tesislerin, yükleme ve sevkiyat bölümlerine izinsiz girişi önleyecek nitelikte güvenli olması, iş yapılan kişilerin tespit edilmesi ve bunların güvenlik tedbirleri aldığından emin olunması, eğitimler organize edilmesi.
Bu itibarla, ülkemizde YYS sahibi olmak için gerekli şartların AB’deki AEO uygulaması ile karşılaştırılmasında:
• Yerleşik olması koşulu açısından, ülkemizde bir firmanın en az 3 yıldır faaliyette olması gerekirken, AB uygulamasında bu şartın yer almadığı görülmektedir. Ancak yine de, AB Gümrük Kodunun uygulama yönetmeliği olan “UCC IA”nın3 26/2. maddesinde, başvuru sahibinin 3 yıldan az süredir AB Gümrük Bölgesinde yerleşik olması halinde, mali ödeme gücüne yönelik olarak, gümrük idaresince kontrollerin mevcut kayıt ve bilgiler üzerinden yapılacağı hükmolunmaktadır.
2.2. Sağlanan kolaylıklar açısından
2.2.1. Ülkemizde YYS kapsamında sağlanan kolaylıklar
2.2.1.1. Ek talep gerekmeksizin sağlanan avantajlar:
• Fatura.
• Beyanın kontrol türüne ilişkin kolaylaştırmalarından yararlanma izni:
- Yeşil hat uygulaması,
- Beyannamenin belge kontrolüne tabi tutulması halinde, kontrollerin öncelikle yapılması,
- Eşyanın muayeneye tabi tutulması halinde, muayenenin öncelikle yapılması.
• Emniyet ve güvenlik kontrollerine ilişkin kolaylıklar:
- Azaltılmış zorunlu bilgilerden oluşan özet beyan verme kolaylığı,
- Özet beyana ya da özet beyan yerine geçen belgelere veya özet beyan olarak kullanılan bilgilere dayalı emniyet ve güvenliğe ilişkin gümrük kontrollerinin azaltılması ve kontrollerin öncelikle yapılması,
- Sınır kapılarından öncelikli geçiş hakkı tanınması,
- Emniyet ve güvenliğe ilişkin gümrük kontrollerinin öncelikle gerçekleştirilmesi.
• Supalan (taşıt üstü) işlemlerden faydalanabilme: YYS sahipleri yeşil hat da dahil olmak üzere her türlü eşya için supalan işlem yapabilmektedir.
• Eşya tahliline ilişkin kolaylıklar: Gümrük Yönetmeliği 196/6. maddesi uyarınca YYS sahibi kişilere eşya, tahlil sonuçları alınmadan eşya teslim edilir. 39. Fasılda sınıflandırılan dökme eşyanın tahlilinde emsal kimyane raporu sunma imkânı sağlanır.
Son olarak, bazı basitleştirilmiş usullere ilişkin şartlar, AEOC şartlarına eş değer sayılmaktadır.
- Geçici depolama alanı işletebilme,
- Özel rejimlerden faydalanabilme.
AEOS ve AEOC sahiplerine yönelik olarak, bu kişilerin bir geçici depolama beyannamesi ya da gümrük beyannamesi açması ve eşyanın gümrük idaresince kontrol edilmek üzere seçilmiş olması halinde, AEO sahibi idarece bu kontrole yönelik olarak önceden bilgilendirilir ve kontroller eşyanın gümrüğe ibrazından önce tamamlanır.
Yalnızca AEOS sahiplerine yönelik olarak ise, bu kişilerin verdiği giriş özet beyanına istinaden eşyanın fiziki muayeneye tabi tutulmak istenmesi halinde, eşya AB gümrük bölgesine varmadan önce yapılacak bu kontrole ilişkin olarak AEOS sahibi bilgilendirilmektedir.
2.2.2.3. Daha az fiziki ve belge bazlı muayene
Söz konusu avantajdan hem AEOS hem de AEOC sahiplerince faydalanılabilmektedir. AEO sahipleri, sahip oldukları statüye bağlı olarak daha az fiziki ve belge bazlı muayeneye tabi tutulmaktadır. Ek olarak, yapılacak kontrolün nev’ine göre, yani emniyet ve güvenliğe yönelik kontroller ile gümrük mevzuatınca gerekli diğer muayenelere göre, AEOS ve AEOC sahiplerine farklı muamele yapılmaktadır. Bu kapsamda, AEOS sahipleri emniyet ve güvenliğe ilişkin kontrollere yönelik avantajlar elde ederken, AEOC sahipleri gümrük mevzuatındaki diğer kontrollerin azaltılması açısından avantaj elde etmektedir.
3.1. Kayıt yoluyla beyan (Entry in the Declarant's Records (EIDR))
Beyannamenin ne zaman açılacağına ilişkin hususlar gümrük idaresince belirlenmekte olup, söz konusu beyanname asgari tutarda veri unsuru içermektedir. İlaveten, bu yetki kapsamında eşyanın gümrük idaresine sunulmasına yönelik muafiyet sağlanabilmektedir.
Eşya, yükümlünün kayıtlarına girdiği an serbest dolaşıma girdiği kabul edilmektedir. Eşyanın serbest dolaşıma girmesinin ardından ise, gerekli diğer verileri ihtiva eden tamamlayıcı beyan verilmektedir. Buna rağmen, tamamlayıcı beyana yönelik muafiyet de sağlanabilmektedir (Irish Tax and Customs, 2022).
UCC’nin 182. maddesince bu yetkiden faydalanabilmek için aşağıdaki şartların tümünün karşılanması icap etmektedir:
• Yükümlünün AEO sahibi olması,
Diğer taraftan, belirli durumlarda, denetleyici gümrük idaresi eşyanın gümrüğe sunulmasını talep edebilmektedir.
AB Gümrük Kodunun Yetkilendirme Yönetmeliği olan UCC DA’nın5 150. maddesi uyarınca, bu uygulamadan, aşağıdaki rejimler kapsamında faydalanmak mümkündür:
• Serbest dolaşıma giriş
• Antrepo
• Geçici ithalat
• Nihai kullanım
• Dahilde işleme
• Hariçte işleme
• İhracat ve yeniden ihracat
UCC IA’da ise, verilecek tamamlayıcı beyana ilişkin olarak, 225. maddede, tamamlayıcı beyanın genel, dönemsel veya özet şeklinde olması ve yükümlünün “öz-değerlendirme” kapsamında kendi vergilerini hesaplamaya ilişkin yetkilendirilmiş olması halinde, yükümlü tarafından beyanname verilmesi veya gümrük idaresinin yükümlünün sistemine doğrudan erişmesi vasıtasıyla tamamlayıcı beyanlara ulaşması mümkündür.
Ülkemizde de Kanun’da yer alsa da gümrük idaresinin YYS sahiplerine kayıt yoluyla beyan usulünden faydalanma izni vermediği bilinmektedir.
3.2. Merkezi gümrükleme (Centralised Clearance)
Geçmişte Tek Basitleştirilmiş Usul Yetkisi6 olarak bilinen merkezi gümrükleme uygulaması, eşyanın AB’ye üye tek bir devletten beyan edilirken (Denetleyici Üye Devlet7 ), fiziken başka bir ülkeden (Katılımcı Üye Devlet8 ) ihraç veya ithal edilebilmesini sağlayan bir uygulamadır.
Bu uygulama kapsamında yükümlüler; muhasebe, lojistik ve distribütörlük süreçlerini merkezi hale getirecektir. Bu sayede, idari ve işlem masraflarından tasarruf edilmesi amaçlanmaktadır.
Merkezi gümrükleme uygulaması ve ilgili sistemler 2023 yılına kadar tam olarak uygulanmayacak olsa da bu geçiş sürecinde SASP uygulaması geçerli olacaktır.
(Irish Tax and Customs, 2022)
3.3. ISO sertifikası gereklilikleri
İş bu makale kapsamında açıklandığı üzere, ülkemizde YYS sahibi olmak isteyen kişilerin GİKY’nin 10/1-e maddesi uyarınca, ISO 9001 ve ISO 27001 sertifikalarını haiz olması icap etmektedir. Diğer taraftan, Avrupa Komisyonu Vergi ve Gümrük Birliği Direktörlüğünce yayımlanan AEO Rehberinde, ISO 27001, ISO 9001:2015 ve ISO 28000:2007 gibi ticari standart ve sertifikaların,
• “Yetkilendirme sürecini hızlandıran faktörler” olarak sayıldığı,
ifade edildiği görülmektedir (European Comission, TAXUD, Risk Management and Security, 2016).
4. Sonuç
Tüm bu izah edilenler muvacehesinde, DGÖ tarafından 2005 yılında tanıtılan, AB nezdinde 2008’den beri yürürlükte olan ülkemizde 2009 yılında Kanun’a eklenen YYS/AEO uygulamasında, AB uygulaması ile ülkemiz uygulaması arasındaki en temel ayrımın, AB’de AEOC ve AEOS gibi iki farklı uygulama var iken, ülkemizde tek bir statünün bulunmasıdır. Her ne kadar, 21 Şubat 2020 tarihinde ülkemizde YYS-I ve YYS-II statüleri mevzuata eklenmiş olsa da bu statülerin YYS’den farkının, daha çok ihracat ve istihdam odaklı olduğu anlaşılmaktadır.
Diğer bir mühim farkın ise, merkezi gümrükleme veya kayıt yoluyla beyan gibi uygulamaların AB mevzuatında derinlemesine yer almasıdır.
Aynı zamanda, ülkemizde de AB’de olmayan bazı faydaların bulunduğunu söylemek mümkündür, örneğin AB kaynakları tarandığında, AEO sahiplerinin gümrük müşaviri ücretlerinde indirim elde etmesi gibi bir duruma rastlanmamıştır.
Buna ilaveten, başvuru şartlarında, yükümlülere sağlanan yetkilerde ve ISO gibi konularda da her iki mevzuat arasında farklarla karşılaşılmaktadır.
4458 sayılı Gümrük Kanunu. (1999, 10 27).
Commission Delegated Regulation (EU) 2015/2446 of 28 July 2015 supplementing Regulation (EU) No 952/2013 of the European Parliament and of the Council as regards detailed rules concerning certain provisions of the Union Customs Code. (2022, March 7). Retrieved from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02015R2446-20210315
Commission Implementing Regulation (EU) 2015/2447 of 24 November 2015 laying down detailed rules for implementing certain provisions of Regulation (EU) No 952/2013 of the European Parliament and of the Council laying down the Union Customs Code. (2022, March 9). Retrieved from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02015R2447-20210315&qid=1623744690418
European Comission, TAXUD, Risk Management and Security. (2016). Authorised Economic Operator Guidelines. Brussels: European Commission.
Gümrük İşlemlerinin Kolaylaştırılması Yönetmeliği. (2014, 05 14).
Gümrük Yönetmeliği. (2009, 10 07).
[1] The SAFE Framework of Standards to Secure and Facilitate Global Trade (SAFE Framework)
[2] 4458 sayılı Gümrük Kanunu
[3] Commission Implementing Regulation (EU) 2015/2447 of 24 November 2015 laying down detailed rules for implementing certain provisions of Regulation (EU) No 952/2013 of the European Parliament and of the Council laying down the Union Customs Code (OJ L 343 29.12.2015, p. 558)
[4] Gümrük kontrolü altında işleme rejimi
[5] Commission Delegated Regulation (EU) 2015/2446 of 28 July 2015 Supplementing Regulation (Eu) No 952/2013 Of The European Parliament And Of The Council As Regards Detailed Rules Concerning Certain Provisions Of The Union Customs Code
[6] Single Authorisation for Simplified Procedures (SASP)
[7] Supervising Member State
[8] Participating Member State
Bu makalede yer alan açıklamalar, yazarının konu hakkındaki kişisel görüşünü yansıtmaktadır. Makaledeki bilgi ve açıklamalardan dolayı EY ve/veya Kuzey YMM ve Bağımsız Denetim A.Ş.’ye sorumluluk iddiasında bulunulamaz. Mevzuatın sık değiştirilen ve farklı anlayışlarla yorumlanabilen yapısı nedeniyle, herhangi bir konuda uygulama yapılmadan önce konunun uzmanlarından profesyonel yardım alınmasını tavsiye ederiz.